Newsweek: Rusiya, ABŞ və Çin dünyanı təsir dairələrinə böləcək
Rusiya, ABŞ və Çin dünya səhnəsində təsir dairələri uğrunda mübarizə aparır. Putin, Tramp və Xi-nin fikrincə, dünya bir-birinin işinə qarışmayan böyük dövlətlər arasında bölünməlidir. Avropadan isə heç kim heç nə soruşmur. ABŞ prezidenti Donald Tramp Rusiya prezidenti Vladimir Putini Ukraynadakı münaqişəyə son qoymağa çağırıb. Bu, Çinin də öz sözünü deməyə çalışdığı təsir dairələri uğrunda liderlər arasında gedən mübarizə fonunda baş verir. Newsweek jurnalının təhlili bu qlobal şahmat oyununun necə bitəcəyini göstərdi.
Trampın martda Putinə zəngi və bunun ardınca Səudiyyə Ərəbistanında ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi mekik diplomatiyası Amerika liderinin qətiyyətini nümayiş etdirdi. Lakin Qara dənizdə otuz günlük atəşkəs və atəşkəs haqqında əldə olunan razılaşmaya baxmayaraq döyüşlər davam edir. Lakin Avropa Şurasının xarici əlaqələr üzrə direktor müavini Vesela Çerneva üçün nizamlanma ABŞ, Böyük Britaniya və SSRİ liderləri arasında 1945-ci ildə Soyuq Müharibə dövründə Avropanın bölünməsinin əsasını qoyan Yalta konfransını xatırladıb. "Yaltada Şərqi Avropanın gələcəyini böyük güclər qərar verdi. Ukraynadakı nizamlanma indi belə görünür. Ukraynanın gələcəyini Ukrayna olmadan həll etmək Avropanın gələcəyini Avropasız həll etmək kimidir" deyə o bildirib.
İngiltərənin Birmingem Universitetinin beynəlxalq təhlükəsizlik üzrə professoru Stefan Volf deyir ki, Ukraynanın gələcəyi ilə bağlı müzakirələr İkinci Dünya Müharibəsindən qalan başqa bir görüşlə paraleldir. O hesab edir ki, Trampın Ukraynaya təhlükəsizlik zəmanəti verməkdən imtina etməsi 1938-ci ildə Münhen konfransında nasist lideri Adolf Hitleri sakitləşdirməyə bənzəyir. Volf hesab edir ki, ABŞ-ın hazırkı prezidenti dünyanı bir-birinin işinə qarışmayan böyük dövlətlərin təsir dairələrinə bölünmüş kimi görür.
"Görünür, bizim gözümüzün qabağında supergüclər Çin və ABŞ dünyanı öz aralarında bölüşdürəcəklər. Rusiyanın taleyinin necə olacağı, müstəqil oyunçu olaraq qalacağı, yoxsa Çindən daha da böyük asılılığa düşəcəyi hələ tam aydın deyil". Vladimir Putinin sözlərinə görə, Rusiyanı Çindən asılı olmaq riski barədə xəbərdar edənlər artıq bu asılılığa düşüblər.
Şərqi Avropada Rusiyanın təsiri
Münhendə ABŞ-ın vitse-prezidenti J.D.Vens AB demokratiyasını söz azadlığını boğduğuna və kütləvi miqrasiyanı dayandıra bilmədiyi və ya dayandırmaq istəmədiyinə görə tənqid etdi və sağçı populistlərə açıq olmağa çağırıb. Onun çıxışı Putinin müttəfiqi və Rusiyanın keçmiş prezidenti Dmitri Medvedev tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Bundan əvvəl ABŞ-ın müdafiə naziri Pit Heqset 2014-cü ildən əvvəl Ukrayna sərhədlərinin bərpasını qeyri-real adlandırıb. O, ABŞ-ın Sakit okeanda Çinlə üzləşdiyi bir vaxtda Avropa ölkələrini öz müdafiələri üçün daha çox şey etməyə çağırıb.
Çernevanın fikrincə, Tramp administrasiyasının mövqeyi o deməkdir ki, Şərqi Avropa öz taleyinə buraxıla bilər. Bu, Rusiyanın Çexiya, Slovakiya, Bolqarıstan, Rumıniya və Polşa kimi ölkələrin daxili siyasətinə təsirini nəzərə alsaq, narahatlıq doğurur. Onun sözlərinə görə, Rusiya Şərqi Avropa demokratiyalarını sarsıtmağa çalışır və “onları Tramp dövründə çox əlverişli görünən yeni konsensusa sövq etməyə çalışır”.
Son aylar Putinin xəyalı Şərqi Avropanın bir sıra ölkələrində keçirilən etiraz aksiyaları və seçkilər üzərində dolaşıb. Qərbyönlü siyasətçilər Moskvanı Aİ referendumuna və Moldovada prezident seçkilərinə müdaxilə etməkdə ittiham edirlər. Qonşu Rumıniyada ifrat sağçı favorit Kalin Georgescu birinci turda qalib gəldikdən sonra seçkilər Rusiya təsirində ittiham olunaraq ləğv edilib.
Bir sıra Avropa ölkələrini qəbuledilməz şəkildə Kreml yönümlü xəttə sadiq qalan hökumətlərə qarşı etiraz dalğası bürüyüb. Slovakiyada nümayişçilər qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətini məhdudlaşdıran qanun layihəsinə düzəlişlərə etiraz etmək üçün Bratislava küçələrinə axışıblar. O, onlara xarici agentlər haqqında Rusiyanın bədnam qanununu xatırladıb. Üstəlik, ölkə lideri Robert Fiko Moskva ilə əlaqələrinə görə tənqid atəşinə tutulub.
Mart ayında prezident Aleksandr Vuçiçin Moskva ilə yaxın əlaqələri olan Serbiyada etirazlar baş verdi. Üstəlik, Kremlin Macarıstan siyasətinə qarışması iddiası Putinin Aİ-dəki ən yaxın müttəfiqlərindən biri olan baş nazir Viktor Orbanın əleyhdarlarının qəzəbli qınaqlarına səbəb olub.
Daha cənubda Gürcüstanda iğtişaşlar Qara dənizə strateji çıxışı olan Cənubi Qafqaz respublikasında təsirini gücləndirən Moskva ilə əlaqələri tənqid edən hakim “Gürcü Arzusu” partiyasına qarşı etirazlara səbəb olub.
Çin və Orta Asiya
Gələcək diplomatik niyyətlərin əlaməti olaraq, ötən ilin sentyabrında Putin Monqolustanda səmimi qarşılandı. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin onun hərbi cinayətlər törətməkdə ittiham olunaraq həbsinə order verdiyindən sonra bu, onun xaricə ilk səfəri idi. Monqolustan yanacaq və elektrik enerjisində Rusiyadan, mədənçilik investisiyalarında isə Çindən asılıdır.
Volf Çin lideri Xi Jinpingin koronavirus pandemiyasından sonra ilk xarici səfərinin keçmiş Sovet respublikası Qazaxıstana olmasını simvolik hesab edir, onun lideri Kasım-Jomart Tokayev Putinin Ukraynadakı xüsusi əməliyyatını pisləyib. "Astanada həmişə narahatlıq var idi ki, bu, Rusiya ekspansiyasının növbəti hədəfinə çevrilə bilər", - Volf ölkədəki xeyli rus əhalisini nəzərə alaraq deyib. “Lakin qazaxlılar Rusiya və Ukraynaya daha çox şübhə ilə yanaşa bilərlər, çünki çinlilər Moskvanın çoxlu rusların yaşadığı Şimali Qazaxıstanın işlərinə qarışmasına imkan verməyəcəklərini açıq şəkildə bəyan ediblər”, o əlavə edib.
Çin, Tramp və Qərb yarımkürəsi
Tramp dəfələrlə Qrenlandiyanı satın almaq və Panama kanalına nəzarəti ələ keçirmək niyyətində olduğunu bildirib, Kanadanı ABŞ-ın gələcək 51-ci ştatı adlandıraraq qəzəbləndirib və “Birinci Amerika” fəlsəfəsini daha yaxşı əks etdirmək üçün Meksika Körfəzinin adını Amerika Körfəzi adlandırıb.
Volf qeyd edib ki, Tramp Qərb yarımkürəsində mövcudluğunu azaldır, lakin Çinin, xüsusən də Latın Amerikasında müqavimətlə üzləşə bilər. “Bu, çox güman ki, Trampı Qərb yarımkürəsinə daha çox diqqət yetirməyə və başqa yerlərdə mənasız hesab etdiyi öhdəliklərdən əl çəkməyə təşviq edəcək” deyib. Amma indiyədək Tramp Putindən Ukrayna ilə bağlı axtardığı razılaşmanı ala bilməyib. Moskva Vaşinqtonla razılığa gələ bilməsə, onun Çindən asılılığı daha da artacaq.
Lakin Trampın Çinlə ticarət müharibəsi kəskinləşdiyindən, Çin indi 145 faizlik tariflərlə üzləşdiyindən Ukrayna başlıqları birinci səhifələrdən itib. Xi iqtisadi maraqlarını Avropa ilə uzlaşdırmaq qərarına gələrsə, bu, Putini zəiflədə bilər. "Çin bundan sonra bir tərəfdən Rusiya, digər tərəfdən isə Avropa İttifaqı ilə münasibətlərini ölçüb-biçməli olacaq", - Volf bildirib.
ABŞ və Çinin Tayvanla bağlı razılığa gəlib-gəlməyəcəyi sualı da var. Pekin muxtar adanı üsyankar hesab edir və lazım gələrsə, onu zorla öz nəzarəti altına qaytarmaq niyyətindədir. PLA-nın Şərq Teatrı Döyüş Komandanlığının bu həftə Tayvan ətrafında keçirdiyi son təlimlər Pekinin işğalı halında Trampın nə edəcəyi sualını daha da kəskinləşdirdi.
Volf hesab edir ki, Xi Tayvanı güc yolu ilə ələ keçirməyə hazır olmaya bilər, çünki Cənubi Çin dənizində ABŞ-ın Filippin kimi Pekinin döyüşkənliyinə qarşı potensial olaraq maneə rolunu oynamalı olacaq başqa qaynar nöqtələr var: "Çinin itələdiyi və ABŞ-ın getməsinə icazə verdiyi gizli razılaşma ola bilər. O zaman aydın olardı ki, Pekinin Cənubi Çin dənizində həqiqətən də məsuliyyət daşıdığının üstüörtülü etirafı var".
Çin Trampın ticarət müharibəsinə yaxşı hazırlaşıb
“Financial Times” yazır ki, iqtisadi baxımdan ABŞ-ın Çinə ehtiyacı var, nəinki Çinin ABŞ-a ehtiyacı. Çinlilər Amerikadan idxal etmədən rahatlıqla edə bilərlər və Amerika bazarının itkisini daxili tələblə kompensasiya edə biləcəklər. Beş illik ixrac nəzarəti Çin sənayesinin Amerika texnologiyasından asılılığını azaltmağa kömək edib. Prezidentin komandası bütün bu xaosu Çin merkantilizminə qalib gəlmək üçün hiyləgər plan kimi qələmə verməyə çalışır. Ancaq belə bir plan qaçılmaz olaraq uğursuz olacaq. Səbəbini anlamaq üçün əvvəlcə Trampın tarifləri ilə əslində nəyə nail olmaq istədiyini başa düşməliyik. Onlar adətən ədalətsiz ticarət təcrübələri ilə mübarizə aparmaq, ticarət kəsirini aradan qaldırmaq, Amerikanı yenidən sənayeləşdirmək və Çinlə üzləşmək üçün zəruri kimi izah edilir, lakin bu cür izahatlar əslində heç nəyi aydınlaşdırmır. Trampın özü də tez-tez bu məqsədlərdən danışır, lakin qeyd olunan məqsədlər çox vaxt bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir, digər tədbirlərlə ziddiyyət təşkil edir və ya tamamilə əlçatmaz olur.
Ən yaxşı izahat budur ki, Trampı ilk növbədə hakimiyyət istəyi motivasiya edir və tariflər bu gücün ən yaxşı vasitəsidir. Onun ticarət müharibəsinin məqsədi qlobal iqtisadi nizamın ümumən ABŞ hakimiyyətinin və xüsusən də onun prezidentinin səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinə qoyduğu məhdudiyyətləri aradan qaldırmaqdır.
Tariflər iki səbəbə görə üstünlük verilən alətdir. Birincisi, Tramp onilliklər ərzində dünyanın qalan hissəsinin ABŞ bazarına çıxış əldə etmək üçün istənilən qiyməti ödəyəcəyinə inanırdı. İkincisi və daha da əhəmiyyətlisi, Konqres onu dayandırmaq qərarına gəlməyincə, Tramp istənilən vaxt, hər hansı səbəbdən hər hansı bir ölkəyə tariflər tətbiq etmək (və ya ləğv etmək) üçün qeyri-məhdud şəxsi səlahiyyətə malikdir. Hər şeydən çox Tramp öz üstünlüyünü nümayiş etdirmək və boyun əyməyə nail olmaq istəyir. Onun tariflərinə qəti şəkildə etiraz etməyən ölkələr yüksək dərəcələrə məruz qalmadı, müqavimət göstərməyə cəsarət edənlər isə ciddi şəkildə cəzalandırıldı.
Trampın Çinlə ticarət müharibəsinin uğursuzluğunun ikinci səbəbi: Trampın keçən çərşənbə günü “qarşılıqlı” tariflərdən alçaq şəkildə geri çəkilməsi, istiqraz bazarının tarif müharibəsinin çəpərini Trampın inandığından daha çox qısaldığını göstərdi. O, bazarın mənfi reaksiyasından sonra yüksək tariflərdən imtina etmək məcburiyyətində qalıb.
Beləliklə, Tramp ticarət danışıqlarında təsir imkanlarını itirdi. O, yenidən dərəcələri qaldıra bilməz, çünki Xəzinə bazarı yenidən üsyan edəcək. Əksər dünya liderləri üçün stimul sırf kosmetik güzəştlər və üstünlüklər müqabilində tarifləri aşağı salan razılaşmalara tez nail olmaq olacaq və Çinlə ticarət əlaqələrini pozmaq bu güzəştlər arasında olmayacaq.
Çinlə ticarət müharibəsinin uğursuz olmasının üçüncü səbəbi Çinin özüdür. İlk baxışda Çin indi ABŞ-dan daha pis vəziyyətdədir: o, ən böyük ixrac bazarlarından birinə çıxışını itirib və diplomatik cəhətdən təcrid olunmuş kimi görünür. Amma əslində o, ABŞ-a qarşı iqtisadi yıxılma müharibəsinə yaxşı hazırlaşıb.
Çin ABŞ-dan tələbi itirə bilsə də, həddindən artıq sərt pul siyasəti və dövlət resurslarının istehsala yönəldilməsi vəsvəsəsi səbəbindən qeyri-adi dərəcədə zəif olan daxili istehlak tələbi ilə bunu kompensasiya edə bilər. Xi Jinping kursunu dəyişdi və indi daxili tələbin stimullaşdırılmasına ciddi yanaşır. Çin də ABŞ-dan idxal etmədən də yaxşı ola bilər. Beş illik ixrac nəzarəti ona Amerika texnologiyasından istifadə etmədən məhsul istehsalında əhəmiyyətli uğurlar qazanmağa kömək etdi.
Bazar iştirakçılarının bəzi narahatlıqlarına baxmayaraq, Çin milli valyutanın məzənnəsinin əhəmiyyətli dərəcədə ucuzlaşması olmadan vəziyyəti sabitləşdirə bilər. Pekin tarif təzyiqinin bir hissəsini yüngülləşdirmək üçün yuana nəzarətini bir qədər zəiflədib və onun daha bir və ya iki faiz bəndi düşməsinə imkan verə bilər. Lakin güclü tələb stimullaşdırıcı tədbirlər məzənnəni dəstəkləyərək yeni kapital gətirəcək.
Bu arada, ABŞ Çin istehlak mallarına tətbiq edilən vergilər səbəbindən daha yüksək inflyasiya ilə üzləşir. ABŞ-ın Çin sənaye məhsullarından asılılığı Çinin Amerika komponentlərindən asılılığından üç dəfə çoxdur. Daha yüksək satınalma qiymətləri artıq biznes investisiyalarına zərər verir. Çinin daha yaxşı makroiqtisadi siyasətlərlə həll edə biləcəyi bir tələb problemi var. ABŞ tədarük şoku və mümkün staqflyasiya ilə üzləşir ki, bu da yalnız iqtisadi kursu dəyişdirməklə həll edilə bilər.
Trampın Çinlə yeni ticarət müharibəsinin məqsədi Pekini Amerikanın gücü qarşısında diz çökdürməyə məcbur etməkdirsə, nəticə yalnız məyusluq və narazılıq olacaq.
V.SALAH
